Kao i trojanski konj (ili danajski dar), Pirova pobeda, preći Rubikon i sl., i izraz peta kolona nastao je u vihorima rata. Zahvaljujući činjenici da taj rat nije bio tako davno kao trojanski, ili oni što su ih vodili kralj Pir, Cezar i druge vojskovođe staroga sveta, imamo i više podataka o izrazu koji je tada stvoren. Reč je o Španskom građanskom ratu (1936-1939) između pristalica demokratski izabrane republikanske vlade i pobunjenih fašističkih generala s Franciskom Frankom na čelu. Bio je to dug i krvav građanski rat, u kome su, boreći se na strani Republike, sudelovali i mnogi naši ljudi, kao dobrovoljci u internacionalnim brigadama. Uz izdašnu materijalnu i vojnu pomoć tadašnjih fašističkih sila, Musolinijeve Italije i Hitlerovog Nemačkog Rajha, pobunjenici su osvojili dobar deo zemlje i ustremili se na glavni grad Madrid, koji je pružao najžilaviji otpor. Trupama koje su opkoljavale špansku prestonicu komandovao je jedan od najistaknutijih fašističkih generala – Emilio Mola (1887-1937). U jeku najžešće bitke on je preko radija braniocima Madrida uputio sledeću poruku:
„Četiri naše kolone marširaju na vaš grad, a u odgovarajućem trenutku peta kolona iza vaših vlastitih položaja krenućeu napad.“
Malo je poznato da je još za vreme Španskog građanskog rata, upravo dok je nastajao sam izraz o kome je ovde reč, napisana i drama Peta kolona (engl. The Fifth Columii). Njen autor je niko drugi do poznati američki pisac Ernest Hemingvej, tada ratni reporter u Španiji.
U toku Drugog svetskog rata (1939-1945), koji je, u izvesnom smislu, bio nastavak građanskog rata u Španiji, „petom kolonom“ nazivani su saradnici okupatora i oni koji su, delujući iznutra, podrivali odbranu napadnutih zemalja (Norveške, Belgije, Francuske, Jugoslavije i drugih). Tako u jednom osvrtu na događaje u našoj zemlji 1941. godine piše: „Na katastrofalnim posledicama sporazuma Cvetković–Maček, peta kolona je u službi fašističkih sila ubrzano gradila temelje svemu onome što će se dogoditi u toku i posle aprilskog sloma kao okupacija i njene marionetske varijacije.“
U savremenom jeziku izraz peta kolona ima još šire značenje. Njime se, naime, označavaju saradnici i plaćenici spoljnih (neprijateljskih) sila koji rade protiv svoje zemlje, ne samo u vojno-političkom nego i ekonomskom i svakom drugom smislu. Tako se, recimo, u štampi govori o petoj koloni u – privredi. Budite spokojni: vest se odnosi na „kampanju štetnog delovanja multinacionalnih kompanija u Meksiku“, i to krajem sedamdesetih godina!
Zanimljivo je da je u nas svojevremeno, pored peta kolona, stvoren i izraz šesta kolona, kojim se označavalo delovanje „antijugoslovenske emigracije“.
Na kraju, istine radi, treba reći da se izraz peta kolona, samo s drukčijim značenjem, upotrebljavao i ranije, pre španskog građanskog rata. U staroj Rusiji, za vreme cara Nikolaja (1822-1855), njegovi generali govorili su kako se armija sastoji od četiri kolone – pešadije, konjice, artiljerije i inženjerije. Peta kolona, po njima, bila je – policija. To značenje, međutim, potpuno se izgubilo, tako da se izraz peta kolona danas upotrebljava samo u onom smislu u kome je prvi put upotrebljen u Španskom građanskom ratu.
Milan Šipka – Zašto se kaže?
