1. Božanstvo čije je značenje suviše pojednostavljeno kada je simbol zanosa i ljubavnih želja. Beskrajna složenost Dionisovog lika, božanskog dečaka ili dva puta rođenog boga, prevodi se u mnoštvo imena koja su mu data, od kojih se prva, kao Mahnit, Bučan, Šuman, povezuju sa bučnom vikom orgija (SECG, 285).
Potiče od Zevsa i Semele, boginje majke frigijskog porekla, kćeri Kadmosa i Harmonije. Pošto je poželela da primi svog božanskog ljubavnika u svom njegovom sjaju, Semela je poginula od groma. Pošto ga je Zevs spasao iz majčinog tela koje je uništila munja, bog, koji je tek trebalo da se rodi, dovršio je sazrevanje u očevoj butini. Tu se može prepoznati elementari naturalistički mit: Majka zemlja oplođena munjom nebeskog boga, rađa mladog boga čija bit se meša sa životom koji izbija iz zemljine utrobe… Uvođenje dvostrukog rođenja dopušta da se, sa jedne strane, sačuva udarac groma koji je u početku simbolizovao zagrljaje neba i zemlje, a sa druge, da se uzdigne izuzetan položaj novoga boga u Zevsovom potomstvu (ibidem).
2. Dionis se oženio Arijadnom koja je prvobitno bila egejska boginja vegetacije, posebno drveća. Mnogobrojni dionzijski motivi prikazju vezu božanskog para: scena često simbolizuje sjedinjenje boga i inicijanta u njegove tajne. Ta dekoracija se svuda ponavljala i bila je tako raširena, piše Žan Bože (Jean Beaujeu), da je izgubila veći deo svog značenja; kupiti ili naručiti od nekog umetnika ili radionice dionizijski sadržaj nije nužno značilo da naručilac inicijant ili pristalica tog kulta. U nekim prilikama, naprotiv, ikonografija otkriva zaustavljenu nameru i istinsku pobožnost, kao kod poznatih fresaka koje okružuju veliku dvoranu Vile misterija u Pompejima, a prikazuju osnovne prizore jedne inicijacije. Tu se vidi Arijadna kako grli Dionisa koji joj se prepušta u ekstazi.
3. Kao bog vegetacije, vinove loze, vina, plodova, sezonskog obnavljanja, gospodar drveta (Plutarh), Dionis je onaj koji širi radost u izobilju (Hesiod). Pored toga što je genije biljnih sokova i izdanaka, Dionis je načelo i gospodar životinjske i ljudske plodnosti. Naziva se, uostalom, i Falen (Phallen) ili Falenos (Phallenos) a faloska povorka zauzima važno mesto u mnogim njegovim svečanostima (takvo je i otkrivanje falusa na freskama inicijacije u Vili misterija u Pompejima)… Plodne životinje kao što su jarac i bik često se upliću u njegovu legendu i njegov kult; jarac i bik bile su njegove izabrane životinje za žrtvovanje, a još ranije za komadanja koja su završavala krvavim pričešćivanjem (SECG, 290).
Uzimajući u obzir društvene posledice, pa čak i oblike njegovog kulta, moglo bi se reći da je bio bog prekoračivanja, ukidanja zabrana i tabua, bog oslobođenja i bujnosti. Svojstvo dionizijskog pročišćenja je, kaže P. Buajans (P. Boyance), da do vrhunca dovede ono od čega treba osloboditi dušu.
4. Zbog toga što je svoju majku Semelu, pogođenu Zevsovom munjom, oslobodio iz podzemnog sveta i uveo je na Olimp, Dionis se smatra za osloboditelja od podzemlja, htonskog boga, onog koji upućuje i vodi duše. Aristofan je pod imenom Jaka opisao podzemnog Dionisa, koji upravlja plesovima inicijanata, plesovima mrtvih usred podzemnih livada Hadovog carstva. Njegova uloga u eleuzenskim svečanostima predstavlja taj prolazak kroz utrobu zemlje kao jednu fazu klijanja i kao jemstvo rodnosti. Sve ono što zemlja daje ima svoj najdublji izvor u paklenim dubinama (SECG, 294). Dionosovi silasci u podzemni svet, bilo da potraži svoju majku, bilo da tamo povremeno boravi, simbolizovali su smenu godišnjih doba, zime i leta, smrti i uskrsnuća. I ovde nalazimo strukturalnu potku mrtvih i uskrslih bogova, zajedničku religijama sa misterijama, koje su cvetale na početku naše ere u čitavom grčko-rimskom svetu.
5. U najdubljem religioznom smislu dionizijski kult, uprkos svojim izopačenjima, pa čaki i zbog njih, svedoči o velikom naporu čovečanstva da sruši ogradu koja ga deli od božanskog, i da svoju dušu pusti sa one strane zemaljskih granica. Provale čulnosti i oslobođenje iracionalnog samo su nespretna istraživanja nečeg nadljuskog. Koliko god se to činilo paradoksalno, Dinios simbolizuje, uzimajući u obzir celinu njegovog mita, napor spiritualizacije živog bića, počevši od biljke pa do ekstaze: on je bog stabla, jarca, žara i mističnog sjedinjenja. U svom mitu sintetizuje čitavu istoriju razvoja.
Pre njega postojala su dva sveta, božanski i ljudski, dve rase, rasa bogova i rasa ljudi. Dionis nastoji da ljude uvede u svet bogova i pretvori ih u božansku rasu. Čovek je pristajao da se otuđi u nadi da će biti preobražen. Svaki Dionisov sledbenik želi da ekstazom izađe iz svoje ličnosti i u nastupima oduševljenja stupi u intimnu vezu sa bogom kojim je neko vreme opsednut… Dionizijski pokret je bio jedan od glavnih izvora grčkog spiritualizma, po svom shvatanju duše, i doprineo njenom razotkrivanju i širenju… Zahvaljujući Dioniziskom pokretu, na videlo je izašla ideja o duši srodnoj božanskoj i o duši stvarnijoj od tela… (SECG, 291, 300).
Ako je svoju majku (zemlju) iz podzemnog sveta poveo na Olimp, moguće je pretpostaviti da je svoj deci zemlje hteo da otvori pristup besmrtnosti. Takvo je barem jedno od značenja simbola Dionis.
6. Sa gledišta analize, međutim, a da se pre svega zadrže primitivni aspekti boga, Dionis simbolizuje prekid sa zabranama, represijama, potiskivanjem. On je, nasuprtom razboritom apolonskom, jedan od ničeanskih likova života. Simbolizuje one mračne snage koje izviru iz nesvesnog, on je bog koji upravlja razuzdanošću koji izaziva opijenost, svi oblici opijenosti: ona koja obuzima pijance, ona koja zahvata gomilu ponesenu muzikom i igrom, čak i opijenost ludilom u koje bog odvodi one koji ga nisu poštovali kako dolikuje. Ljudima donosi darove prirode, a naročito darove koje daruje vinova loza. Bog je višestrukih oblika, tvorac iluzija i čuda ( Defradas u BEAG).
Prema tome, simbolizuje, snage rastvaranja ličnosti; vraćanje haotičnim i iskonskim oblicima života koje izazivaju orgije; potonuće svesti u magmu nesvesnog. Pojava Dionisa u snovima ukazuje na vrlo jaku psihičku napetost, približavanje tački raskida. Ambivalentnost simbola je jasna: dionizijko oslobođenje može da bude spiritualno i materijalno, evolutivni ili invulativni činilac ličnosti. Dubinski, simbolizuje životu energiju koja teži da se ispolji bez obzira na stege i ograničenja.
Rečnik Simbola – Žan Ševalije, Alen Gerbran