If Heroin had a sound, it’d be this album – Alin Dumitrescuvor (komentar sa Jutjuba)
Pre više od 50 godina, konkretno 12. marta 1967, objavlјen je jedan od najintrigantnijih i najoriginalnijih rok albuma u muzičkoj istoriji ,,The Velvet Underground & Nico“. Kao i te 1967, album je i dalјe svež, na visokom umetničkom nivou i pleni svojim tekstovima kao i muzikom dvojice najbitnijih članova grupe Lu Rida i Džona Kejla. Iako album ne dostiže popularnost i biva odbačen od strane kritike nakon objavlјivanja, vremenom zauzima pravo mesto koje mu pripada. Kritičari ga postepeno otkrivaju i prihvataju, prepoznajući u njemu zaokruženu umetničku celinu prožetu mračnim, buntovničkim, boemskim, pomalo nihilističkim i brutalno realnim tekstovima i raznovrsnom avangardnom muzikom, koja se ne može svrstati u jedan žanr. Prva asocijacija na ovaj album je njegov omot na kome je jedno od najprepoznatlјivijih dela velikog, multimedijalnog, pop-art umetnika, Endija Vorhola.
Ime The Velvet Underground preuzeto je iz naslova knjige Majkla Laja iz 1963. godine. Iako su tematika romana seksualne devijacije, orgije, grupni seks ili sadomazohizam, što se delom može pronaći i u tekstovima same grupe, ime ipak nije preuzeto iz (samo) tog razloga. Reč „underground“ je bila esencija njihovog stvaranja, jer je andergraund scena Nјujorka, koja ih je inspirisala i čiji su deo bili, izvršila najveći uticaj i formirala njihovu percepciju.
Nјujorška umetnička neoavangardna scena – uticaj na The Velvet Underground
The Velvet Underground i njihov album prvenac donose zvuk Nјujorka[1]. Oni predstavlјaju pravi i prvi urbani bend ovog grada. Deo Nјujorka, tj. Menhetna u kome su krenuli da stvaraju, i u kome se nalazila za bend bitna Vorholova Fabrika (The Factory), Lower East Side, bogat je različitim sociološkim grupama, raznovrsnim društvenim ,,mikrokosmosima“, potpuno udalјenim od grandioznih muzičkih hala i muzeja, klubova i skupocenih restorana Upper East Side-a. Lower East Side je u drugoj polovini 60-ih godina bio centar mladih umetnika koji razvijaju svoju kreativnost zahvalјujući niskim cenama atelјea i studija nekadašnjih fabričkih hala. Droge je bilo u izobilјu, i ona je bila sastavni deo andergraund umetničko-muzičke scene Nјujorka. Takođe je i vibrantna pojava Fluxusa i Heppeninga, neizostavnih i najbitnijih pokreta, kako u vizuelnoj umetnosti uz apstraktni ekspresionizam njujorške škole, performansima, tako i u muzici, upravo u tom delu Nјujorka, uticala da se Velvetovci razvijaju i stvaraju u veoma energičnom i zanimlјivom okruženju eklektičnih, eksperimentalnih umetničkih talasa. Čak su i svoj prvi nastup 1965. godine imali upravo u jednom delu East Side-a, u East Greenwich Village-u i klubu Café Bizarre, posle koga Endi Vorhol postaje njihov zaštitnik, mecena i producent. Ceo taj umetnički sklad i procvat, a u isto vreme i raznolikost, utiču na muziku i tekstove prvog i najbitnijeg njihovog albuma ,,The Velvet Underground & Nico“.
Razvitak koncepta grupe i stvaranje albuma
,,The Velvet Underground & Nico“
Kao što je već napomenuto, dvojica najbitnijih članova grupe su Lu Rid i Džon Kejl. Rid (1942-2013), rođeni Nјujorčanin, predstavlјa jednu od najbitnijih figura rok scene sa kraja 60-ih i 70-ih godina, kada odlazi iz grupe i stvara uspešnu solo karijeru. Još krajem 50-ih godina se upoznaje sa njujorškom džez scenom i radom Orneta Kolmena i Džona Koltrejna, i posećuje kultne džez klubove u kojima se okuplјaju umetnici novog apstraktnog ekspresionizma. Na taj način dolazi u dodir sa eksperimentalnim, avangardnim muzičkim stilovima, pogotovo modernim ,,free“ džezom koji će zasigurno imati uticaja u stvaranju muzike benda. Međutim, Lu Rid je u stvaranju albuma bitniji kao tekstopisac. Studirajući na univerzitetu Syracuse, dolazi u dodir sa modernom američkom književnošću i bitnicima, boemskim načinom života koji se u tom periodu u Nјujorku veoma brzo razvija, kao i sa upotrebom psihodeličnih droga poput LSD-a. Velšanin Džon Kejl (1942-), koji poseduje klasično muzičko obrazovanje sa londonskog univerziteta, odlazi zahvalјujući stipendiji 1963. u Nјujork, kako bi nastavio sa školovanjem kod jednog od najvećih kompozitora avangardne klasike, Džona Kejdža. Nјegovo zanimanje i učestvovanje na Fluxus performansima, kao i interesovanje za nove vidove klasične muzike, poput minimalizma ili upotrebe atonaliteta, popularizovanih još u vreme stvaralaštva austrijskog kompozitora Arnolda Šenberga, mogu se osetiti i u pesmama sa albuma ,,The Velvet Underground & Nico“. Rid i Kejl dolaze u kontakt 1965. godine, i intenzivnim druženjem, sviranjem i aktivnom zajedničkom upotrebom heroina, stvaraju veliko prijatelјstvo i spiritualno povezivanje – ,,Us-against-them“[2], koje rezultira kvalitetnom sintezom Ridovih tekstova i Kejlove inventivne muzike, na albumu. Pored njih dvojice, grupu su činili i gitarista Sterling Morison, kao i bubnjarka i perkusionista Maurin Taker. Nakon njihove svirke u Café Bizarre-u, započinje period u kojem je Endi Vorhol jedna od vodećih figura grupe. Nјegov The Factory, studio u kome su se skuplјali mnogi pesnici, muzičari i umetnici tog doba poput Boba Dilana, Alana Ginzberga i Salvador Dalija, postaje takođe i Velvetovcima matična kuća, u kojoj šire svoju kreativnost i stvaraju muziku koja će rezultirati njihovim prvim albumom. U to vreme Vorhol uvodi još jednog privremenog člana benda, nemačku glumicu i muzičarku Niko, koja je jedno vreme i lјubavnica Lu Rida. Umetnički multimedijalni performansi pod nazivom Exploding Plastic Inevitable, koji predstavlјaju sintezu Vorholovih kratkometražnih filmova i koncerata grupe TheVelvet Underground & Niko, prethode snimanju albuma. Grupa putuje širom Amerike i svira materijal koji će biti deo samog albuma, a 1966. godine, aprila meseca, počinje i sa njegovim snimanjem.
Džon Kejl predlaže, još 1965. godine, preslušavanjem Ridovih akustičnih izvedbi nekih od pesama koje će se naći na albumu (,,Heroin“ i ,,I am Waiting for my Man“) udalјavanje od tada veoma popularne folk muzike Boba Dilana i Džoan Bejz i okretanje ka modernim avangardnim muzičkim strujama, od instrumentalnog minimalizma, preko teških i mračnih zvukova Kejlove violine, do eksperimentalnih psihodeličnih improvizacija Ridove i Morisonove gitare, koji su jako dobro povezani mračnim tekstovima.
Elementi klasične muzike – klavir i violina – jesu rezultat muzičke potkovanosti Kejla. On usavršava u međuvremenu sviranje električne violine i stvaranje dubokih, meditativnih zvukova, koji se neprestano provlače kroz sam album. Tako nastaje smelo eksperimentisanje i stvaranje harmonične celine različitih žanrova, preko eksperimentalnog i psihodeličnog roka, do avangardnog džeza, stilova koje je i sam Rid poštovao i čiji je manir preuzeo i negovao.
Vorhol, kao producent albuma, nije imao velikog uticaja na samo komponovanje i snimanje albuma, međutim, njegovo prisustvo u studiju i zadovolјstvo stvorenim pesmama, doživlјavano je, od svih koji su radili na albumu, kao bitna stavka za nastavak rada i za plasiranje albuma u javnost nakon završetka. Čini se da je sam album odgovarao njegovoj zamisli i prirodi koju je povezivao sa svojom umetničkom filozofijom.
Nјegova zasluga je ipak veća u stvaranju omota, koji je i dan-danas prepoznatlјivo umetničko delo i jedno od najbitnijih produkata pop-arta 60-ih godina. Zanimlјiv je sam simbol koji krasi omot – banana, jedna za mnoge svakodnevna životna namirnica. Međutim, banana može i da se olјušti, a sama instrukcija na albumu ukazuje na to – ,,olјušti polako i vidi“[3]. Ljuštenjem banane, dolazi se do rozikastog ploda, a ceo koncept omota je izrađen složenim, specijalnim mašinama. Iako je Vorhol poznat po banalizovanju i stvaranju umetnosti od svakodnevnih proizvoda, poput konzerve za supu ili u ovom slučaju jednog tropskog voća, ja bih se ipak osmelio da ovaj poduhvat analiziram i malo dublјe. Da li je cilј ogoliti i prodreti u suštinu, koju nosi i sam muzički album, svojim oštrim i mračnim tekstovima svakodnevice ili seksualna konotacija u simbolu banane kao muškog polnog organa, koja zapravo, opet ima veze sa tematikom tekstova, ostaje misterija, ili pak u oba slučaja tačna tvrdnja i manifestacija muzičke tematike. Minimalizam u muzici se oslikava i u omotu bele pozadine, jer, pored banane, instrukcije i Vorholovog potpisa, ništa ne ukazuje na naziv albuma, kao ni na naziv grupe. Ipak je u ovom slučaju bitan Vorhol, tadašnja ,,mejnstrim“ zvezda i na neki način sponzor, koji je trebao da doprinese popularnosti albuma.
Osvrt na zanimlјive aspekte albuma
Ovaj album predstavlјa jednu koherentnu celinu, od samog mirnog i opuštajućeg početka sa pesmom ,,Sunday Morning“, do kulminacije koju postiže haotičnim i eksperimentalnim krajem u pesmi ,,European Son“, koja je posvećena Ridovom ,,književnom mentoru“ Delmoru Švarcu.
Nedelјno jutro, kao vreme neaktivnosti, opuštanja i suočavanja sa svojim mislima uz kafu i cigaretu, donosi upravo prva pesma, koja takođe u tekstu ima i primesa paranoje, na predlog Endija Vorohola, koji je želeo pesmu o tome.
,,Watch out the world’s behind you
There’s always someone around you“.
Vreme brzo prolazi, slike oko nas postaju prošlost, ali u svakom trenutku okružuje nas nešto novo. Iako smo suočeni sami sa sobom, svet oko nas funkcioniše istom brzinom, nikada nismo sami, pa ni u trenucima samoće, jer je možda i tada neko stvarno u našoj blizini i vreba nas dok smo najranjiviji. Muzika koja prati tekst je uspavlјujuća, opuštajuća, obogaćena bajkovitim zvukovima čeleste i prilično minimalistička, sa hipnotišućim prigušenim zvucima gitare i bas linijom Džona Kejla koja prati ceo sistem. Prateći sanjivi vokal peva Niko, a uz tu hipnotičku celinu prianja i Ridov tiši i nežniji glas. Pesma ,,Sunday Morning“, iako na prvi pogled nekompleksna, spada u najbolјa ostvarenja sa ovog albuma.
Droga kao tematika pesama je takođe sveprisutna. Najbolјi primeri za to su pesme ,,I am Waiting my Man“ i ,,Heroin“. Iščekivanje harlemskog dilera, u lošem psihičkom stanju, sa dvadeset i šest dolara u ruci, koji će biti potrošeni na heroin u pesmi ,,I am Waiting my Man“, prikazuje jednu svakodnevnu sliku andergraund Nјujorka, njegovih predgrađa i delova u kome je droga normalna stvar.
Mračni stihovi:
,,Feel sick and dirty, more dead than alive,
I’m waiting for my man“
se nakon pojavlјivanja dilera u crnom, koga treba uvek čekati sa strplјenjem, menjaju u, makar na kratko tj.do sutrašnjeg dana i jake potrebe za novom dozom, pozitivniju sliku:
,,I’m feeling good, you know I’m gonna work it on out
I’m feeling good, I’m feeling oh so fine
Until tomorrow, but that’s just some other time“.
Muzički gledano, pesma sadrži klasične rok instrumente, svirane u poznatom maniru grupe, ,,prlјavim“ zvukom gitara i melodično-ritmične linije bas gitare, uz koje je dodata i poletna, jaka i izražajna bugi-vugi/rokenrol melodija klavira, razvijajući se i napredujući, što više odmiče pesma. Ritam i melodija se međutim ne menjaju izražajno, već prate tekst i Ridov glas u skoro istom maniru. Ipak, celokupni uprošćeno-minimalistički prizvuk u kome gitare igraju veliku ulogu, odaje korene proto-panka koji nastavlјa da se razvija u narednim godinama i prvoj polovini 70-ih, delujući na veliki broj mladih bendova. ,,Heroin“, jedna od najznačajnijih pesama The Velvet Underground-a, je potpuno koncentrisana na heroin, kako posredstvom teksta, tako i veoma moćnom muzikom. Obe komponente korespondiraju uzajamno i postaju jače, izraženije kako se približava kraj pesme. Analogija vrhunca osećaja prilikom korišćenja heroina, pogotovo izražena haotičnim zvucima Kejlove violine koja sve više nadjačava Ridov glas i jaki ritmični udarci perkusija, stvara suštu suprotnost početku pesme koji je veoma miran i opuštajući. Diskutabilno je da li tekst pesme ukazuje na glorifikaciju korišćenja heroina, budući da su se članovi ogradili od ove konstatacije, iako je heroin svepristuna tema, kako samog albuma, tako i u njihovom privatnom životu. Ipak, sam tekst i ne ukazuje na to, već na jačinu same droge i osećaja koji obuzima uživaoca heroina, kao i prestanak bilo kakve brige i odlazak u neki drugi svet.
I have made the big decision
I’m gonna try to nullify my life
‘Cause when the blood begins to flow
When it shoots up the dropper’s neck
When I’m closing in on death
And you can’t help me now, you guys
Ah, when the heroin is in my blood
And that blood is in my head
Then thank God that I’m as good as dead
Then thank your God that I’m not aware
And thank God that I just don’t care
I u poletnoj ritmičnoj pesmi ,,Run Run Run“ se takođe radi o drogi. Četiri različita profila tinejdžera su u potrazi za drogom u Nјujorku (pominje se poznati Union Square) i time prodaju dušu đavolu, tj. igraju se svojim životima. Melodija dosta podseća na kantri muziku, što pojačava i Ridov glas u tom maniru.
Teenage Mary said to Uncle Dave
I sold my soul, must be saved
Gonna take a walk down to Union Square
You never know who you’re gonna find there
You gotta run, run, run, run, run
Sadomazohizam, potčinjenost i seksualni fetišizam poput vezivanja su prisutni u pesmi ,,Venus in Furs“. Ona nastaje pod uticajem romana istog imena, austrijskog pisca Lepolda fon Zahera Mazoha iz 1870. godine. Glavna karakteristika pesme jeste melodija, koja ima izražene psihodelične, hipnotičke elemente istočnjačko-arapske muzike. Svi instrumenti imaju podjednako važnu ulogu u građenju kompozicije, od melodične gitare, koju prate isprekidani zvuci violine u strofama, do skladne, bogate ritam sekcije bas gitare i perkusija. Da bi se shvatila suština teksta, potrebno je pročitati roman Mazoha, budući da su i u tekstu Lu Rida, glavni protagonisti devojka, u ovom slučaju preneta u moderno doba, sa sjajnim kožnim čizmama, aludirajući na sadomazohizam i fetišizam, i njen ,,sluga“ Severin koji od nje zahteva da ga ona ponižava. Svakako da je suština teksta preneta i u vreme nastanka pesme, ne samo zbog tada popularnih kožnih čizama, već i zbog povezivanja sa divlјom andergraund scenom Nјujorka, kao i mnogobrojnim klubovima u kojima se kretao njujorški polusvet i različite kategorije društva – autsajdera i neprihvaćenih.
Shiny, shiny, shiny boots of leather
Whiplash girl child in the dark
Kiss the boot of shiny, shiny leather
Shiny leather in the dark
Tongue of thongs, the belt that does await you
Strike, dear mistress, and cure his heart
Severin, Severin, speak so slightly
Severin, down on your bended knee…
Uz Lu Rida, tri pesme je otpevala i već spomenuta Nemica Niko (Christa Päffgen), jedna od Vorholovih članica Fabrike, poznata i po ulozi u eksperimentalnom filmu ,,Chelsea Girls“ iz 1966. Ona je glavna pevačica u pesmama: ,,Femme Fatale“, ,,All Tomorrow’s Partys“ i ,,I’ll Be Your Mirror“. Karakteristika ovih pesama je upravo njen glas, na trenutke pomalo hladan, distanciran, prilično bez melodičnosti, ali sa druge strane ,,zarazan“, veoma se lepo uklapa uz muziku benda, koja je u ove tri pesme sporija, minimalistička, ali i dalјe veoma izražajna, unikatna i jaka, na trenutke ekspresivna i eksperimentalna, obogaćena prelazima i korišćenjem melodičnosti klavira. Tematika je raznovrsna, od omaža Vorholovoj zvezdi, lepoj, fatalnoj i manipulativnoj Edi Sedžvik u ,,Femme Fatale“, koja je bila u to vreme žena za kojom su mnogi umetnici i posetioci Fabrike uzdisali, preko Vorholovih zabava i različitih profila gostiju objedinjenih u jednu osobu u ,,All Tomorrow’s Partys“, do ,,I’ll be Your Mirror“ koju je Rid napisao za Niko, moguće tokom njihove lјubavne veze, budući da sâm naziv pesme i tekst mogu ukazivati na to:
I’ll be your mirror
Reflect what you are, in case you don’t know
I’ll be the wind, the rain and the sunset
The light on your door to show that you’re home
When you think the night has seen your mind
That inside you’re twisted and unkind
Let me stand to show that you are blind
Please put down your hands
‘Cause I see you
I find it hard to believe you don’t know
The beauty that you are
But if you don’t let me be your eyes
A hand in your darkness, so you won’t be afraid
,,I’ll Be Your Mirror“ je zasigurno jedna od lepših lјubavnih pesama sa veoma kvalitetnim tekstom, koja otkriva i Ridovu romantičnu prirodu kao tekstopisca ovog albuma. Nјom on pokazuje umešnost stvaranja različitih stilova i razumevanje istih, što ga i čini jednim od najvećih muzičara stvaralaca druge polovine 20. veka. Jedan od razloga prilično loše prodaje i finansijskog kraha, budući da je kuplјeno samo 5000 nosača zvuka, leži i u popularnosti hipi pokreta. Nјegova tematika – poziv na mir, lјubav i pacifizam dostiže, po mom skromnom mišlјenju, svoj vrhunac upravo te 1967. godine kada nastaju albumi zacementirani na najvišim lestvicama produktivnosti moderne muzičke scene. Neprestani razvitak ovog pokreta u mnogim društvenim sferama, dobija i neizostavnu političku konotaciju, pogotovo kroz borbu i proteste protiv aktuelnog vijetnamskog rata. The Velvet Underground ne uspeva da se izbori i dostigne veliku popularnost albuma iz te godine: ,,Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band“ Bitlsa, ,,The Doors“ i ,,Strange Days“ Dorsa, koji svojom mračnijom tematikom i muzikom mogu biti klasifikovani u svet delovanja Velvetovaca, ili recimo ,,Surrealistic Pillow“ Džeferson Erplejna (Jefferson Airpline), ,,The Piper and the Gates of Dawn“ Pink Flojda, kao i dva albuma Džimi Hendriksa ,,Are You Experienced?“ i ,,Axis: Bold As Love“.[4]
Sa druge strane, The Velvet Underground stvara muziku na jedan sasvim drugačiji način. Polusvet njujorških pločnika kojim su članovi benda bili okruženi, kao i uticaj boemskih i simbolističkih pesnika na Lu Rida, grade jedan drugačiji pogled na svet, otkrivaju i ogolјavaju neidealnu realnost, bave se drugačijim i težim temama, povezujući se sa eksperimentalnim multimedijalnim performansima. Moguće je da je i zbog same tematike i muzike album bio neprihvaćen u širim krugovima, kao i zbog nepristupačnosti i teško svarlјivih elemenata u samoj muzici. Zbog toga mu je trebalo vremena da ponovo zaživi i da dobije mesto koje zaslužuje.
Uticaji The Velvet Underground-a na muzičku scenu
Mešavina art-roka, umetnički koncept povezan tekstom, muzikom i multimedijalnim performansima, eksperimentalne muzike, džez fuzije i svakako proto-panka, koji karakterišu muziku i tekstove The Velvet Underground-a, razvija se i u radu ostalih velikih grupa tog vremena, detrotiskog MC5 i The Stooges & Iggy Pop-a. Takođe se može uočiti i veliki uticaj na njujorški Sonic Youth, ali i na eksperimentalne, neoavangardne njujorške pravce sa kraja 70-ih i početka 80-ih, poput No Wave-a i noise rock-a koji nastavlјaju sa stvaranjem minimalističke atonalne i disonantne muzike i eksperimentisanjem različitim muzičkim pravcima poput njihovih gradskih prethodnika. Album ,,The Velvet Underground & Nico“ utiče i na ostale rok žanrove poput alternativnog roka, ali je, zahvalјujući svojoj neobičnosti i originalnosti, bitan album i za ostale muzičare, kritičare i grupe tokom ovih 50 godina razvitka rok muzike.
Dodatna literatura:
Steven Watson, Factory made.Warhol and the sixties, New York 2003.
Richard Witts, The Velvet Underground, London 2006.
Jörg Heiser, Dopelleben. Kunst und Popmusik, Hamburg 2015.
Paul Marechal,Andy Warhol. The complete commissioned record covers 1949 – 1987, München/London/New York 2015.
[1] Parafraza jednog američkog di-džeja iz 1967. godine, Witts 2006: 1.
[2]„It opened a chanel between us and created the conspiratorial us-against-them attitude which would become a hallmark of our band“, Džon Kejl, u: Watson 2003: 193.
[3]Peel slowly and see
[4]Veliki broj albuma kako na samom severnoameričkom kontinentu, tako i sa druge strane Atlantika, pogotovo u Engleskoj, bitnih za psihodeličnu muziku i sam hipi pokret, nastaju te 1967. godine u kojoj se održava i Monterey Pop festival, a San Francisko postaje hipi prestonica, poznata po fenomenu Summer of Love. Svakako neizostavni jesu i album grupe Cream ,,Disraeli Gears“, kao i istoimeni albumi grupa Grateful Dead i Procol Harum.
Filip Blagojević, rođen 07.07.1992. u Negotinu, gde završava osnovnu školu i Negotinsku gimnaziju. U Beču nastavlja studije istorije umetnosti, a trenutno završava master na temu Edvarda Munka i izložbenih strategija na nemačkom govornom području između 1902. i 1909. godine. Objavljivao tekstove na više portala i časopisa (Kultiviši se, Pulse, Buktinja, Riznica, eXperiment…), kao i naučni članak u retrospektivnoj monografiji povodom petogodišnjeg jubileja neformalne umetničke grupe UMETNIK* iz Beograda/Beča. Kao član sektora za kulturu pri Organizaciji sprskih studenata u Beču organizovao izložbe i umetničke večeri. Od 2016. do 2018. godine je bio član redakcije časopisa Buktinja. Polja interesovanja su mu popularna kultura sa akcentom na 60. i 70. godine dvadesetog veka, moderna i savremena umetnost (avangardni i neoavangardni tokovi), kao i vizantijsko fresko-slikarstvo.